Zespół pocystersko-katedralny w Pelplinie został uznany za pomnik historii w 2014 roku.
Jest to zabytek o istotnym znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego zarówno Pomorza, jak i całego kraju. Cechują go wyjątkowe wartości historyczne i artystyczne oraz autentyczność kompozycji przestrzennej i substancji zabytkowej. Rozrastające się od końca XIII do XX w. założenie tworzy jednorodną i harmonijną stylistycznie całość, a nawarstwienia stylowe w większości wyraźnie podporządkowane są pierwotnemu stylowi opactwa - gotykowi.
Szczególną wartość przedstawia bazylika katedralna pw. Najświętszej Maryi Panny, będąca jedną z najwspanialszych i najbardziej monumentalnych budowli sakralnych gotyku ceglanego w Polsce (druga pod względem wielkości, po kościele NMP w Gdańsku). Świątynię wyróżnia połączenie tradycyjnego cysterskiego układu bazylikowego z popularną na Pomorzu halą (transept), a także wysoki stopień zachowania średniowiecznej substancji materialnej oraz cennego średniowiecznego i nowożytnego wyposażenia, na które składają się dzieła najwybitniejszych pracujących na Pomorzu artystów.
Opactwo w Pelplinie jest ważnym miejscem dla kultury i historii Polski oraz dla Kościoła Katolickiego. Od włączenia do Polski w 1466 r. do 1772 r., Pelplin był jednym z najbardziej znaczących i liczebnych konwentów cysterskich w kraju, a jego opaci należeli do najwybitniejszych osobistości Kościoła w Rzeczpospolitej (Ludwik Łoś, Wojciech Leski, Tomasz Czapski). Od początków reformacji opactwo aktywnie wspierało katolicyzm na Pomorzu, a w czasie zaborów, po kasacji zakonu, stało się siedzibą diecezji, ośrodkiem edukacyjnym oraz lokalnym centrum polskiego ruchu patriotycznego. Od 1864 r. w Pelplinie działało Collegium Marianum - jedyna w zaborze pruskim szkoła średnia, w której uczono języka polskiego i historii Polski.
(źródło: zabytek.pl, oprac. Anna Wawrzyńczuk)
